Maakt AI ons dommer of slimmer? Professor Deborah Nas legt uit

Social media wordt overspoeld met berichten over Artificial Intelligence (AI) zoals "AI maakt ons lui", "AI vermindert kritisch denken" en "AI is slecht voor je brein". Berichten die veel clicks en likes opleveren, maar zijn ze ook waar?

Deborah Nas legt uit wat we op dit moment weten over het effect van generatieve AI tools zoals ChatGPT op ons brein. Ze is hoogleraar Strategic Design for Technology-based Innovation aan de TU Delft, futuroloog en veelgevraagd spreker over de impact van AI op organisaties, werk en mensen.

"AI maakt je lui"

Dit is misschien wel het meest gehoorde negatieve bericht over AI. Het argument is simpel: ons brein kiest graag de weg van de minste weerstand. Als AI het zware denkwerk doet, trainen we onze eigen "mentale spieren" niet meer. Dit heet cognitive offloading: we besteden ons denkwerk uit aan technologie. Als we dit te vaak doen voor taken die ons denkvermogen zouden moeten prikkelen, kunnen die vaardigheden inderdaad verslappen.

Aan de andere kant: door saaie en repetitieve taken aan AI over te laten, kun je mentale energie overhouden voor wat er echt toe doet: creativiteit, strategisch denken en complexe problemen oplossen of tijd vrijspelen voor menselijk contact met bijvoorbeeld patiënten of leerlingen. AI kan een assistent zijn die je helpt om op bepaalde vlakken efficiënter te zijn, zodat jij je kunt focussen op wat echt belangrijk is.

Conclusie: AI maakt het je erg makkelijk om lui gedrag te vertonen en daarmee wordt intrinsieke motivatie belangrijker dan ooit. Het is als een supergeavanceerd stuk gereedschap: je kunt het al het werk voor je laten doen en zelf toekijken of je kunt het gebruiken om fantastische dingen te bouwen. De keuze is aan jou.

"AI vermindert het kritisch denken"

Kritisch denken is het vermogen om informatie te analyseren, evalueren en niet zomaar alles te geloven. De angst is dat we door de overtuigende antwoorden van AI verleren om zelf na te denken.

Verschillende onderzoeken tonen een verband aan tussen veelvuldig AI-gebruik en een afname in kritisch denkvermogen, vooral bij jongvolwassenen. De verklaring is automation bias: de neiging om de output van een geautomatiseerd systeem blindelings te vertrouwen. Omdat AI-antwoorden zo zelfverzekerd en goed geformuleerd klinken, zijn we minder geneigd om ze te controleren.

We weten echter ook dat AI kritisch denken juist kan stimuleren. Het verandert wel fundamenteel wát we doen. In plaats van zelf alle informatie te verzamelen en een antwoord te genereren verschuift de taak naar het evalueren van het antwoord dat AI geeft. Is het correct? Is het bevooroordeeld? Wat mist er? Om de output van AI goed te kunnen beoordelen, heb je een scherp kritisch denkvermogen nodig. Door dit vaak te oefenen train je deze vaardigheid. Daarnaast kun je AI ook inzetten als sparringpartner om je eigen ideeën tegen het licht te houden en aan te scherpen.

Conclusie: AI is een bedreiging voor kritisch denken als je de weg van de minste weerstand neemt en de output klakkeloos overneemt, maar als je het benadert als een bron die je moet controleren, bevragen en verfijnen, kan het je juist dwingen om je kritische vaardigheden op een nieuwe manier aan te scherpen. Dit vereist enige basiskennis over de werking van generatieve AI én veel oefening. Daarmee heeft het grote consequenties voor HR-beleid en het onderwijs.

"AI is slecht voor je brein"

Deze claim gaat over onze cognitieve vaardigheden in brede zin en is vooral actueel in het onderwijs. Op TikTok en YouTube zie je veel video's die AI presenteren als de ultieme 'studiehack' om snel huiswerk te maken, maar leren we er ook echt iets van?

Een recente MIT-studie ging viraal op LinkedIn, vergezeld van boodschappen zoals "AI is rotting your brain". Het onderzoek liet zien dat studenten die zwaar op AI leunden voor het schrijven van essays zwakkere hersenactiviteit en een slechter geheugen vertoonden in een latere schrijfopdracht, maar het onderzoek heeft tekortkomingen: de conclusies zijn bijvoorbeeld gebaseerd op slechts negen personen per groep, veel te weinig voor harde conclusies.

Er gebeurt nog iets interessants: de resultaten uit dit onderzoek worden zeer eenzijdig belicht op social media. Waarschijnlijk hebben weinig mensen het 206-pagina tellende artikel echt gelezen. Het onderzoek toont namelijk ook dat studenten die eerst zelf een essay moesten schrijven en later ChatGPT als tool kregen een veel hogere hersenactiviteit vertoonden. Het laat zien dat je cognitieve taken te vroeg uitbesteden aan ChatGPT een negatief effect heeft, maar later inzetten juist positief werkt.

Ander onderzoek laat zien dat AI enorm potentieel heeft als persoonlijke leraar. Het kan zich aanpassen aan het leertempo van de student, direct feedback geven en complexe onderwerpen op verschillende manieren uitleggen. Het kan leren interactiever, boeiender en effectiever maken.

Conclusie: het is nog te vroeg voor definitieve conclusies. Voor een taak als een essay schrijven lijkt het erop dat de volgorde cruciaal is. Als je AI te vroeg inzet, ondermijn je je eigen leerproces en cognitieve vaardigheden, maar als je eerst zelf de moeite neemt om na te denken en te schrijven en daarna AI gebruikt als hulpmiddel, kan het je cognitieve activiteit juist versterken.

"AI maakt ons minder creatief"

Is AI de doodsteek voor creativiteit? AI is getraind op bestaande data en ontworpen om de meest waarschijnlijke (en dus vaak conventionele) output te produceren. Dit leidt tot een risico van homogenisering: werk dat met AI is gemaakt, gaat steeds meer op elkaar lijken en mist originaliteit.

Maar AI kan ook een geweldige creatieve partner zijn. Het kan minder creatieve mensen helpen om werk van hogere kwaliteit te maken en zo de "creatieve kloof" dichten. Voor experts kan het dienen als een onuitputtelijke bron van inspiratie, door onverwachte ideeën aan te dragen die een menselijke maker vervolgens kan verfijnen en voorzien van een unieke visie en emotionele diepgang.

Conclusie: net als bij de andere onderwerpen hangt het er helemaal vanaf hoe je AI gebruikt. Als je het ziet als een vervanging voor je eigen verbeelding, loop je het risico op middelmaat, maar als je het gebruikt als brainstormpartner of assistent die je helpt nieuwe mogelijkheden te verkennen, kan het je creativiteit juist naar een hoger niveau tillen.

De toekomst van denken bepalen we zelf

Het is belangrijk om te onthouden dat generatieve AI een zeer jonge technologie is. De meeste onderzoeken kijken naar effecten op de korte termijn en het is eigenlijk nog te vroeg om met zekerheid te kunnen zeggen wat de langetermijngevolgen zijn.

Wat wel duidelijk is: de manier waarop wij met AI omgaan bepaalt het effect op ons brein. Daarom moeten we op de werkvloer en in het onderwijs goed nadenken over hoe we AI implementeren. Wat betekent het voor de taken van medewerkers? Hoe leiden we mensen op om effectief met AI samen te werken?

De toekomst wordt niet bepaald door de machine, maar door de keuzes die wij maken. Door bewust en kritisch te blijven, kunnen we ervoor zorgen dat AI ons denken niet uitholt, maar juist versterkt.